Στο σώμα των αρχαιοελληνικών κειμένων του Ανθολογίου στηρίζεται ο Συμφραστικός πίνακας λέξεων.
Πρόκειται για έναν κατάλογο όλων των λεξικών τύπων που απαντούν στο
Ανθολόγιο, οι οποίοι ταξινομούνται με αλφαβητική σειρά και συνοδεύονται
από τα άμεσα συμφραζόμενά τους. Ο Συμφραστικός Πίνακας, πέρα από τη
δυνατότητα αναζήτησης οποιουδήποτε λεξικού τύπου, διαθέτει και αμφίδρομη
επικοινωνία με το Ανθολόγιο: σε όλες τις καταγραφές του Συμφραστικού
Πίνακα, ο χρήστης μπορεί, πιέζοντας την παραπομπή, να μεταφερθεί στο
αντίστοιχο κείμενο και να δει και τα ευρύτερα συμφραζόμενα της λέξης· κι
αντίστροφα, πιέζοντας δυο φορές οποιαδήποτε λέξη ενός κειμένου,
μεταφέρεται στον Συμφραστικό Πίνακα, όπου έχει πληρη αποδελτίωση του
συγκεκριμένου τύπου σε όλα τα κείμενα του Ανθολογίου.
Στη συνέχεια παρουσιάζονται μερικοί ενδεικτικοί τρόποι με τους οποίους θα μπορούσε να αξιοποιηθεί ο Συμφραστικό Πίνακας προς την κατεύθυνση της αυτενέργειας των μαθητών.
• Επίσης, ο Συμφραστικός Πίνακας επιτρέπει τη διερεύνηση των ποικίλων λειτουργιών που έχουν κάποιοι σύνδεσμοι ή μόρια της αρχαίας ελληνικής. Π.χ. στο λήμμα ὅπως μπορεί να ζητηθεί από τους μαθητές να διακρίνουν σε ένα συγκεκριμένο αριθμό παραδειγμάτων τις διαφορετικές λειτουργίες του, ώστε να διακρίνουν τις τελικές προτάσεις που εισάγονται με τον τελικό σύνδεσμο ὅπως από τις αναφορικές παραβολικές και τις πλάγιες ερωτήσεις, που εισάγονται με το αναφορικό επίρρημα ὅπως.
• Διαφοροποίηση της σημασίας ρημάτων ανάλογα με τη σύνταξή τους, π.χ. με βάση τις καταγραφές στο λήμμα ἡγεῖτο μπορεί οι μαθητής να διακρίνει τις διαφορετικές σημασίες του ανάλογα με το αν συντάσσεται με απαρέμφατο ή δοτική: «νομίζω» (ἡγοῦμαι + απαρέμφατο) και «οδηγώ, είμαι επικεφαλής» (ἡγοῦμαι + γενική).
• Το ίδιο μπορεί να γίνει και στην περίπτωση των ρημάτων που συντάσσονται με κατηγορηματική μετοχή και απαρέμφατο, π.χ. στο λήμμα φαίνεται, ο μαθητής μπορεί να διακρίνει ανάμεσα στη σημασία «είναι φανερό ότι» (φαίνεται + κατηγορηματική μετοχή) και «δίνει την εντύπωση ότι» (φαίνεται + απαρέμφατο).
• Διαφοροποίηση της σημασίας του ρήματος ανάλογα με τη φωνή, π.χ. με τις καταγραφές στα λήμματα εἷλον και εἵλοντο, ο μαθητής μπορεί να διακρίνει τις σημασίες του ενεργητικού αἱρῶ (=κυριεύω, συλλαμβάνω) από το μέσο αἱροῦμαι (=εκλέγω).
• Διαφοροποίηση μιας λέξης ανάλογα με τα ευρύτερα συμφραζόμενά της, π.χ. μπορούν να διερευνηθούν οι σημασίες του ρήματος φεύγω, το οποίο στα αρχαία ελληνικά, πέρα από τη σημασία που διατηρεί και σήμερα, σημαίνει και «ξεφεύγω, αποφεύγω», ενώ σε πολιτικά συμφραζόμενα σημαίνει «εξορίζομαι» και σε δικανικά «κατηγορούμαι, ασκείται δίωξη εναντίον μου».
• Το ίδιο ισχύει και για τις παραγωγικές καταλήξεις. Π.χ. κάνοντας αναζήτηση με τα τις καταλήξεις «%τεον» και «%ικο%» μπορεί να δει τον τρόπο με τον οποίο παράγονται τα ρηματικά επίθετα σε -τέος και τα επίθετα με την παραγωγική κατάληξη -ικός. Και σε αυτή την περίπτωση ο μαθητής μπορεί για περισσότερες πληροφορίες να ανατρέξει στο εγχειρίδιο του A. Debrunner «Ο Σχηματισμός των Λέξεων της Αρχαίας Ελληνικής».
• Η διερεύνηση μοτίβων είναι ιδιαίτερα κρίσιμη στην περίπτωση της ποίησης, είτε πρόκειται για ένα συγκεκριμένο έργο, είτε για το συνολικό έργο ενός ποιητή ή για το σύνολο ενός ποιητικού γένους, όπως π.χ. το φως και το σκοτάδι ή οι παρομοιώσεις από τον κόσμο των άγριων ζώων και του κυνηγιού στην Ορέστεια του Αισχύλου ή η ἄτη στο έπος και την τραγωδία. Τέτοιες αναζητήσεις σε ολόκληρα ποιητικά έργα ή στο συνολικό έργο ενός ποιητή μπορεί να κάνει στους συμφραστικούς πίνακες που διαθέτουν οι ιστοσελίδες του Περσέα και του Thesaurus Linguae Graecae. Εκεί μπορεί κανείς να βρει, πέρα από πεζά αρχαιοελληνικά κείμενα, ολόκληρο το έργο του Ομήρου, του Ησιόδου, των τριών τραγικών και του Αριστοφάνη.
Στη συνέχεια παρουσιάζονται μερικοί ενδεικτικοί τρόποι με τους οποίους θα μπορούσε να αξιοποιηθεί ο Συμφραστικό Πίνακας προς την κατεύθυνση της αυτενέργειας των μαθητών.
1. Σύνταξη
Ο Συμφραστικός Πίνακας δίνει τη δυνατότητα στον εκπαιδευτικό να καθοδηγήσει τον μαθητή, ώστε να διαπιστώσει μόνος του, επαγωγικά, την ύπαρξη κάποιων συντακτικών δομών. Π.χ. δίνοντας στον μαθητή έναν κατάλογο ρημάτων της αρχαίας ελληνικής, όπως μέμνημαι, ἐπιλανθάνομαι, ἀμελῶ, ἐπιμέλομαι, κήδομαι, βοηθῶ, εὐνοῶ, πείθομαι, ἕπομαι κ.ά. μπορεί να του ζητήσει να βρει και τεκμηριώσει με παραδείγματα την πτώση με την οποία συντάσσονται και να προσπαθήσει να τα κατατάξει σε κατηγορίες, ώστε να συνειδητοποιήσει ότι η πτώση του αντικειμένου σχετίζεται με τη σημασία του ρήματος.• Επίσης, ο Συμφραστικός Πίνακας επιτρέπει τη διερεύνηση των ποικίλων λειτουργιών που έχουν κάποιοι σύνδεσμοι ή μόρια της αρχαίας ελληνικής. Π.χ. στο λήμμα ὅπως μπορεί να ζητηθεί από τους μαθητές να διακρίνουν σε ένα συγκεκριμένο αριθμό παραδειγμάτων τις διαφορετικές λειτουργίες του, ώστε να διακρίνουν τις τελικές προτάσεις που εισάγονται με τον τελικό σύνδεσμο ὅπως από τις αναφορικές παραβολικές και τις πλάγιες ερωτήσεις, που εισάγονται με το αναφορικό επίρρημα ὅπως.
2. Σημασιολογία
Ο Συμφραστικός Πίνακας δίνει τη δυνατότητα στον εκπαιδευτικό να προβληματίσει τους μαθητές για τη διαφορετική σημασία της ίδιας λέξης ανάλογα με τη σύνταξή της ή με τα γενικότερα συμφραζόμενά της, π.χ.• Διαφοροποίηση της σημασίας ρημάτων ανάλογα με τη σύνταξή τους, π.χ. με βάση τις καταγραφές στο λήμμα ἡγεῖτο μπορεί οι μαθητής να διακρίνει τις διαφορετικές σημασίες του ανάλογα με το αν συντάσσεται με απαρέμφατο ή δοτική: «νομίζω» (ἡγοῦμαι + απαρέμφατο) και «οδηγώ, είμαι επικεφαλής» (ἡγοῦμαι + γενική).
• Το ίδιο μπορεί να γίνει και στην περίπτωση των ρημάτων που συντάσσονται με κατηγορηματική μετοχή και απαρέμφατο, π.χ. στο λήμμα φαίνεται, ο μαθητής μπορεί να διακρίνει ανάμεσα στη σημασία «είναι φανερό ότι» (φαίνεται + κατηγορηματική μετοχή) και «δίνει την εντύπωση ότι» (φαίνεται + απαρέμφατο).
• Διαφοροποίηση της σημασίας του ρήματος ανάλογα με τη φωνή, π.χ. με τις καταγραφές στα λήμματα εἷλον και εἵλοντο, ο μαθητής μπορεί να διακρίνει τις σημασίες του ενεργητικού αἱρῶ (=κυριεύω, συλλαμβάνω) από το μέσο αἱροῦμαι (=εκλέγω).
• Διαφοροποίηση μιας λέξης ανάλογα με τα ευρύτερα συμφραζόμενά της, π.χ. μπορούν να διερευνηθούν οι σημασίες του ρήματος φεύγω, το οποίο στα αρχαία ελληνικά, πέρα από τη σημασία που διατηρεί και σήμερα, σημαίνει και «ξεφεύγω, αποφεύγω», ενώ σε πολιτικά συμφραζόμενα σημαίνει «εξορίζομαι» και σε δικανικά «κατηγορούμαι, ασκείται δίωξη εναντίον μου».
3. Ετυμολογική συγγένεια και παραγωγή λέξεων
• Ο Συμφραστικός Πίνακας δίνει τη δυνατότητα στο μαθητή να διερευνήσει την ετυμολογική συγγένεια λέξεων της αρχαίας ελληνικής. Π.χ. πληκτρολογώντας το θέμα «%πειθ%» ή «%λαθ%» θα λάβει μια σειρά αποτελεσμάτων, στα οποία θα πρέπει να διακρίνει τους τύπους που σχετίζονται με τα συγκεκριμένα θέματα από άλλα αποτελέσματα τυχαία. Στο σημείο αυτό ο μαθητής θα μπορούσε να βοηθηθεί από τις οικογένειες λέξεων που υπάρχουν σε κάθε λήμμα του Βασικού Λεξικού της Αρχαίας Ελληνικής της «Πύλης», όπου καταγράφονται κάθε φορά οι ομόρριζες και παράγωγες λέξεις για κάθε λήμμα, όχι μόνο στα αρχαία ελληνικά, αλλά μέχρι και τη νέα ελληνική.• Το ίδιο ισχύει και για τις παραγωγικές καταλήξεις. Π.χ. κάνοντας αναζήτηση με τα τις καταλήξεις «%τεον» και «%ικο%» μπορεί να δει τον τρόπο με τον οποίο παράγονται τα ρηματικά επίθετα σε -τέος και τα επίθετα με την παραγωγική κατάληξη -ικός. Και σε αυτή την περίπτωση ο μαθητής μπορεί για περισσότερες πληροφορίες να ανατρέξει στο εγχειρίδιο του A. Debrunner «Ο Σχηματισμός των Λέξεων της Αρχαίας Ελληνικής».
4. Ερμηνεία
• Και σε επίπεδο ερμηνείας ο Συμφραστικός Πίνακας είναι εξαιρετικά χρήσιμος, γιατί επιτρέπει τη διερεύνηση μοτίβων ή θεμάτων σε έναν ή περισσότερους συγγραφείς. Για παράδειγμα, κατά τη διδασκαλία του «Επιτάφιου» του Θουκυδίδη, θα μπορούσε να ζητηθεί από τους μαθητές να εντοπίσουν, μέσα από τον Συμφραστικό Πίνακα, στο έργο του Θουκυδίδη χωρία στα οποία αναφέρεται στον Περικλή και να προσπαθήσουν να διακρίνουν την άποψη του ιστορικού για την πολιτική του. Το ίδιο θα μπορούσε να γίνει και για άλλα πρόσωπα, όπως ο Θεμιστοκλής, ο Αλκιβιάδης ή ο Νικίας. Επιπλέον, η αναζήτηση αυτή θα μπορούσε να επεκταθεί και σε άλλους συγγραφείς, π.χ. στον τρόπο που ο Πλάτωνας αντιμετωπίζει τον Περικλή ή στο πώς χρησιμοποιούν οι ρήτορες του 4ου αι. τον Περικλή ως παράδειγμα, όπως και άλλους πολιτκούς του 5ου αι. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις ο μαθητής θα μπορεί να ανατρέχει και στις μεταφράσεις Ανθολογίου.• Η διερεύνηση μοτίβων είναι ιδιαίτερα κρίσιμη στην περίπτωση της ποίησης, είτε πρόκειται για ένα συγκεκριμένο έργο, είτε για το συνολικό έργο ενός ποιητή ή για το σύνολο ενός ποιητικού γένους, όπως π.χ. το φως και το σκοτάδι ή οι παρομοιώσεις από τον κόσμο των άγριων ζώων και του κυνηγιού στην Ορέστεια του Αισχύλου ή η ἄτη στο έπος και την τραγωδία. Τέτοιες αναζητήσεις σε ολόκληρα ποιητικά έργα ή στο συνολικό έργο ενός ποιητή μπορεί να κάνει στους συμφραστικούς πίνακες που διαθέτουν οι ιστοσελίδες του Περσέα και του Thesaurus Linguae Graecae. Εκεί μπορεί κανείς να βρει, πέρα από πεζά αρχαιοελληνικά κείμενα, ολόκληρο το έργο του Ομήρου, του Ησιόδου, των τριών τραγικών και του Αριστοφάνη.
